Hoe rechtmatig is klimaatprotest in musea?

Inleiding

De afgelopen jaren hebben klimaatactivisten wereldwijd de aandacht getrokken door hun opvallende protestacties in musea. Iconische kunstwerken zoals Van Goghs “Zonnebloemen”, Vermeers “Meisje met de Parel” en Jan Van Eycks “Madonna met kanunnik Joris van der Paele” werden doelwit van acties waarbij activisten zich vastlijmden aan beschermglas of vloeistoffen op kunstwerken gooiden. Deze protesten roepen belangrijke juridische vragen op over de grenzen van demonstratierecht, vrijheid van meningsuiting en de bescherming van cultureel erfgoed.

Als gespecialiseerd advocatenkantoor analyseren wij de juridische gevolgen van deze protestacties en de recente rechtspraak hieromtrent in België en Nederland. Deze bijdrage biedt objectieve informatie over het juridisch kader waarbinnen dergelijke protesten beoordeeld worden, en kan relevant zijn voor musea, kunstinstellingen en andere belanghebbenden in de culturele sector.

Het fenomeen van klimaatprotesten in musea

Typische acties en bedoelingen

De protesten volgen meestal een vergelijkbaar patroon: activisten, vaak verbonden aan organisaties zoals Extinction Rebellion of Just Stop Oil, besmeuren beschermende glaswanden van bekende kunstwerken met een vloeistof (zoals soep of inkt) en/of lijmen zichzelf vast aan de beschermwand of muur. Daarbij dragen zij vaak T-shirts met slogans en hebben spandoeken bij zich met boodschappen over klimaatverandering.

De activisten kiezen bewust voor iconische kunstwerken die wereldwijd bekend zijn. Hun boodschap is provocerend: zij stellen dat de maatschappij meer bezorgd lijkt om de bescherming van kunstwerken dan om de bescherming van de planeet en haar bewoners. Door spectaculaire acties willen zij de publieke opinie wakker schudden voor wat zij beschouwen als een ecologische noodtoestand.

Reacties en maatschappelijk debat

Deze acties hebben heftige reacties uitgelokt, waarbij sommigen begrip tonen voor de zorgen over klimaatverandering maar de methode afkeuren, terwijl anderen elke aanval op cultureel erfgoed fundamenteel verwerpen. Er ontstaat ook een debat over de rol van musea in het maatschappelijk gesprek over klimaatverandering.

Musea hebben naar aanleiding van deze protesten extra veiligheidsmaatregelen genomen, zoals het verbieden van vloeistoffen of het versterken van de bescherming rond kostbare werken. Dit heeft gevolgen voor de museumervaring van alle bezoekers.

Het juridisch kader in België

Artikel 526 Strafwetboek

In België vormt artikel 526 van het Strafwetboek de belangrijkste wettelijke basis voor de vervolging van protestacties gericht tegen kunstwerken. Dit artikel stelt in het vierde lid specifiek strafbaar: de vernieling, neerhaling, verminking of beschadiging van “schilderijen of welke kunstvoorwerpen ook die in kerken, tempels of andere openbare gebouwen zijn geplaatst”.

Het derde lid van hetzelfde artikel beschermt monumenten, standbeelden of voorwerpen die tot algemeen nut of openbare versiering bestemd zijn en door de bevoegde overheid of met haar machtiging werden opgericht.

Ruime interpretatie van “beschadiging”

Een cruciaal element in de toepassing van artikel 526 Sw. is de interpretatie van het begrip “beschadiging”. Uit zowel wetsanalyse als rechtspraak blijkt dat dit begrip ruim wordt geïnterpreteerd. Een beschadiging kan reeds bestaan wanneer:

• Het voorwerp een vermindering van zijn nut of waarde heeft ondergaan
• Het voorwerp ongeschikt is geworden voor het gebruik waarvoor het bestemd was, zelfs tijdelijk
• De integriteit van het voorwerp is aangetast en het buiten zijn normale wezenstoestand is gebracht, ook als dit slechts tijdelijk is

Dit betekent dat ook acties die geen blijvende materiële schade veroorzaken onder de strafbaarstelling kunnen vallen.

Rechtspraak: de zaak van het Brugse Groeningemuseum

Feitenrelaas

Op 19 juli 2022 kleefde een klimaatactivist zijn rechterhand met secondelijm vast aan de beschermwand van het schilderij “Madonna met kanunnik Joris van der Paele” van Jan Van Eyck in het Brugse Groeningemuseum. Op de vloer lag een zwarte vlag van Extinction Rebellion. Politieagenten konden de hand niet zelf verwijderen, waardoor gespecialiseerde museummedewerkers ter plaatse moesten komen om de hand los te maken zonder het kunstwerk te beschadigen.

Dezelfde activist was later betrokken bij een vergelijkbare actie in het Mauritshuis in Den Haag, waar hij zijn voorhoofd vastlijmde aan de beschermwand van Vermeers “Meisje met de Parel” terwijl een andere activist rode vloeistof over hem en het schilderij goot.

Oordeel van de correctionele rechtbank van Brugge

De Correctionele Rechtbank van West-Vlaanderen (afdeling Brugge) oordeelde in haar vonnis van 13 november 2023 dat het vastkleven aan de beschermwand van het schilderij een daad van beschadiging vormde in de zin van artikel 526 Sw. De rechtbank beschouwde daarbij het kunstwerk en zijn beschermwand als één geheel, materieel en functioneel verbonden. De normale wezenstoestand van het schilderij – namelijk dat het vrij en ongehinderd door museumbezoekers kan worden bekeken – werd door de actie verstoord.

Belangrijk was ook dat het om een uitzonderlijk waardevol kunstwerk ging, beschermd als topstuk door de Vlaamse Gemeenschap en erkend door UNESCO als werelderfgoed. De rechtbank achtte het proportioneel om dergelijke acties strafrechtelijk te vervolgen, ondanks het beroep van de beklaagde op zijn vrijheid van meningsuiting.

Beslissing in beroep

Het Hof van Beroep te Gent bevestigde in zijn arrest van 26 juni 2024 de schuldigverklaring. Het Hof oordeelde dat de vrijheid van meningsuiting geen vrijbrief biedt voor strafbare handelingen en dat de schade aan de beschermwand, die tot algemeen nut strekt, bewezen was.

Zowel in eerste aanleg als in beroep werd uiteindelijk de gunst van opschorting van de uitspraak van veroordeling verleend voor een periode van drie jaar. Dit betekent dat er geen straf werd opgelegd, mits de beklaagde geen nieuwe strafbare feiten pleegt binnen die periode.

Rechtspraak in Nederland

Nederlandse wettelijke basis

In Nederland ontbreekt een specifieke strafbepaling voor de beschadiging van kunstwerken. De vervolging gebeurt er op basis van:

• Artikel 350 Wetboek van Strafrecht: strafbaarstelling van opzettelijke en wederrechtelijke vernieling, beschadiging, onbruikbaarmaking of wegmaking van goederen die aan een ander toebehoren
• Artikel 141 Wetboek van Strafrecht: openlijke geweldpleging die de openbare orde kan verstoren

De Zaak van het Mauritshuis

In de Nederlandse zaak rondom het “Meisje met de Parel” oordeelde de Rechtbank Den Haag op 4 november 2022 dat de actievoerders zich schuldig hadden gemaakt aan het medeplegen van vernieling. Het schilderij was tijdelijk onbruikbaar geworden doordat het uit de publieke ruimte moest worden verwijderd voor controle en reiniging.

In eerste aanleg legde de rechtbank een gevangenisstraf op, maar in hoger beroep hervormde het Gerechtshof in Den Haag dit vonnis in zijn arrest van 11 maart 2024. Het Hof erkende de bezorgdheid over klimaatverandering als achtergrond van de feiten en besloot, ondanks de bewezenverklaring, geen straf of maatregel op te leggen.

Vrijheid van meningsuiting versus bescherming van cultureel erfgoed

Toepasselijkheid van Artikel 10 EVRM

Een cruciaal aspect in deze zaken is de vraag of klimaatprotesten in musea bescherming genieten onder artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (vrijheid van meningsuiting). Rechtbanken in België en Nederland hebben hierover verschillende interpretaties gegeven.

Het Hof van Beroep te Gent oordeelde in het reeds genoemde arrest van 26 juni 2024 dat het vastkleven aan een beschermwand weinig verband hield met de vrijheid van meningsuiting, aangezien het schilderij en het museum niets te maken hadden met het gelaakte klimaatbeleid. De Nederlandse rechters gingen er impliciet van uit dat de acties wel als meningsuiting konden worden beschouwd, maar onderzochten dan of de strafbaarstelling een gerechtvaardigde beperking vormde.

Symbolische handelingen als meningsuiting

Naast het gesproken of geschreven woord kunnen ook symbolische handelingen (“symbolic speech” of “symbolic conduct”) bescherming genieten onder het recht op vrije meningsuiting. Hierbij is relevant:

• Of er een duidelijk verband bestaat tussen de handeling en de boodschap
• Of de handeling geschikt is om als uitingsmiddel begrepen te worden door het publiek
• Of er een intrinsieke band bestaat tussen de handeling en de inhoud van de uiting

Gerechtvaardigde beperking?

Zelfs wanneer protestacties als meningsuiting worden beschouwd, kan hun strafbaarstelling gerechtvaardigd zijn indien deze:

1. Bij wet is voorzien
2. Een legitiem doel nastreeft
3. Noodzakelijk is in een democratische samenleving

In beide landen oordeelden de rechtbanken dat de strafbaarstelling van de protestacties voldeed aan deze voorwaarden. De bescherming van cultureel erfgoed werd beschouwd als een legitiem doel dat een beperking van de vrijheid van meningsuiting kan rechtvaardigen. Daarbij woog mee dat er voldoende alternatieve manieren bestaan om een mening over klimaatverandering te uiten zonder kostbare kunstwerken in gevaar te brengen.

Juridische overwegingen voor musea en culturele Instellingen

Musea dienen zich bewust te zijn van potentiële aansprakelijkheidsrisico’s bij protestacties. Naast de bescherming van de kunstwerken zelf, kunnen zij aansprakelijk worden gesteld voor schade aan bruikleenwerken of voor incidenten bij interventies tegen actievoerders.

Enkele aanbevolen preventieve maatregelen zijn:

• Een juridisch sluitend bezoekersreglement met expliciete bepalingen inzake ongeoorloofd gedrag
• Specifieke bepalingen in bruikleenovereenkomsten over risicoverdeling bij protestacties
• Geprotocolleerde interventieprocedures voor personeel
• Aangepaste verzekeringsdekking

Juridische overwegingen voor klimaatactivisten

Effectief protest binnen juridische grenzen

Voor klimaatactivisten is het belangrijk om de juridische consequenties van hun acties te begrijpen. De recente rechtspraak toont dat:

• Acties gericht tegen kunstwerken, zelfs zonder blijvende schade, strafrechtelijk vervolgd kunnen worden
• Het beroep op vrijheid van meningsuiting niet automatisch bescherming biedt
• Rechtbanken onderscheid maken tussen de boodschap (klimaatproblematiek) en de methode (beschadiging van erfgoed)
• Alternatieve protestmethoden die geen strafbare feiten omvatten, juridisch sterker staan

Juridische bijstand bij vervolging

Voor activisten die worden vervolgd voor protestacties is het essentieel om:

• Direct juridische bijstand in te roepen
• De precieze juridische kwalificatie van de ten laste gelegde feiten te begrijpen
• De proportionaliteit van hun acties in het kader van vrijheid van meningsuiting te kunnen onderbouwen
• Alternatieve sancties zoals opschorting te bepleiten indien schuldig bevonden

Conclusie: een evenwichtige juridische benadering

De recente rechtspraak inzake klimaatprotest in musea illustreert de delicate juridische balans tussen fundamentele rechten (vrijheid van meningsuiting, recht op vreedzame manifestatie) enerzijds, en de bescherming van cultureel patrimonium anderzijds.

Voor beide partijen in dit maatschappelijk debat is het essentieel om deze juridische nuances te begrijpen. Musea hebben het recht en de plicht om hun collecties te beschermen, terwijl klimaatactivisten legitieme zorgen over klimaatverandering willen uiten. Het recht biedt kaders voor beiden, maar stelt ook grenzen wanneer bepaalde methoden van protest inbreuk maken op andere beschermde belangen.

Een diepgaand begrip van de juridische context kan bijdragen aan een constructiever maatschappelijk gesprek over zowel klimaatverandering als cultureel erfgoed.

Hoe kan ons kantoor u bijstaan?

Ons advocatenkantoor biedt juridische bijstand aan alle partijen die betrokken zijn bij deze complexe materie:

Voor musea en culturele instellingen:

• Preventieve juridische audits en risicoanalyses
• Opstellen van juridisch sluitende bezoekersreglementen
• Aanpassing van bruikleenovereenkomsten en verzekeringsdekking
• Juridische ondersteuning bij incidenten en schadeclaims
• Vertegenwoordiging in strafrechtelijke en burgerrechtelijke procedures

Voor klimaatactivisten en actiegroepen:

• Juridisch advies over de grenzen van rechtmatig protest
• Strategische begeleiding bij het ontwerpen van effectieve, legale protestacties
• Rechtsbijstand bij arrestaties en strafrechtelijke vervolgingen
• Verdediging van fundamentele rechten zoals vrijheid van meningsuiting
• Onderhandeling over alternatieve sancties en herstelmaatregelen

Contacteer ons voor een vrijblijvend gesprek

Of u nu een museum, galerie, cultuurcentrum bent dat zich wil beschermen tegen mogelijke protesten, of een klimaatactivist of actiegroep die bezorgd is over juridische risico’s en rechten – ons kantoor biedt een onafhankelijke en deskundige analyse van uw specifieke situatie.

Onze advocaten begrijpen de complexiteit van deze zaken en de belangrijke maatschappelijke belangen die op het spel staan. In een vrijblijvend initieel gesprek bespreken we graag uw vragen en bezorgdheden en stellen we een strategie op maat voor.