Het auteursrecht is één van de belangrijkste intellectuele eigendomsrechten in België. Hieronder wordt een een overzicht gegeven van de belangrijkste aspecten van het Belgische auteursrecht. Onze advocaten zijn bijzonder gespecialiseerd in het auteursrecht (in de Angelsaksische wereld ook wel ‘copyright’ genoemd).
1. Wetgeving
1.1 Nationale wetgeving
De wettelijke bepalingen van het Belgische auteursrecht zijn sinds 2015 terug te vinden in Titel 5 ‘Auteursrecht en naburige rechten’ van Boek XI van het Wetboek van Economisch Recht (WER). De oude “Auteurswet” uit 1994 bestaat niet meer.
1.2 EU wetgeving
Het auteursrecht werd in de Europese Unie geharmoniseerd door verschillende richtlijnen, waarvan de belangrijkste Richtlijn Informatiemaatschappij 2021/29, en de meest recente, DSM-Richtlijn 2019/790 is. De verplichte omzetting van deze Europese richtlijnen in Belgisch recht hebben er voor gezorgd dat het Belgische auteursrecht verregaande overeenstemmingen kent met het auteursrecht van andere EU-lidstaten. Ook het Hof van Justitie van de Europese Unie speelt hier een belangrijke rol in door begrippen of regels in de richtlijnen voor de gehele EU te interpreteren. Toch blijft het auteursrecht in België enkel bepaald door de Belgische WER (er bestaat geen Unie auteursrecht, zoals een Uniemerk, Uniemodel of Unitair octrooi).
1.2 Internationale verdragen
Berner Conventie van 1886 (laatst herzien in 1971): is het oudste verdrag in het auteursrecht en telt op vandaag 181 verdragstaten. De bepalingen van de Berner Conventie kunnen voor een Belgische rechter worden ingeroepen (art. XI.290 WER).
TRIPS-Overeenkomst van 15 april 1994: is een bijlage bij de overeenkomst tot oprichting van de Wereldhandelsorganisatie dat alle aspecten van intellectuele eigendomsrechten behandelt, waaronder het auteursrecht. TRIPS bevestigt de meeste basisregels van de Berner Conventie en voegt er een aantal verplichtingen aan toe. TRIPS heeft in België geen directe werking, maar de Belgische rechter moet het EUµu recht wel zoveel mogelijk uitleggen in het licht van de TRIPS bepalingen.
WIPO Copyright Treaty (WCT) van 20 december 1996: is te beschouwen als een vervolg op de Berner Conventie ter modernisering van het auteursrecht en betere bescherming van het auteursrecht op internationaal niveau. De bepalingen van het WCT kunnen voor een Belgische rechter worden ingeroepen wanneer ze gunstiger zijn dan de Belgische wet (art. XI.290 WER).
2. De beschermingsvereisten van het auteursrecht
2.1 Een concrete uitdrukkingsvorm
Om bescherming te genieten onder het auteursrecht moet een werk een concrete uitdrukkingsvorm hebben. Het auteursrecht beschermt geen ideeën, concepten, methoden of principes, maar alleen de concrete vorm waarin deze tot uitdrukking zijn gebracht. Een idee voor een roman is bijvoorbeeld niet beschermd, maar de geschreven tekst (als de concrete vorm van het idee) wel. In dezelfde zin wordt geen bescherming toegekend aan een genre, een mode of stijl of een techniek.
Deze uitdrukkingsvorm dient ook voldoende nauwkeurig en objectief identificeerbaar te zijn. Dit is bijvoorbeeld niet het geval bij een smaak of een geur.
2.2 Het originaliteitsvereiste (oorspronkelijkheidsvereiste)
Het werk moet origineel of oorspronkelijk zijn om auteursrechtelijke bescherming te genieten. Volgens het Hof van Justitie moet er sprake zijn van “een eigen intellectuele schepping van de auteur”. Dit is het geval wanneer het werk de persoonlijkheid van de auteur weerspiegelt hetgeen tot uiting komt door de vrije creatieve keuzen van de auteur bij de totstandkoming van het werk.
De artistieke of het kunstzinnig karakter van een werk is geen criterium om auteursrechtelijke bescherming te krijgen. Ook utilitaire voorwerpen kunnen beschermd worden.
2.3 Geen vereiste van depot
Geen registratieverplichting
In tegenstelling tot sommige andere intellectuele eigendomsrechten, zoals octrooien of merken, ontstaat het auteursrecht automatisch bij de creatie van het werk. Er is geen registratie of depot vereist om bescherming te genieten. Dit verbod op formaliteiten is vastgelegd in de Berner Conventie.
De auteur zal – in geval van discussie – wel moeten bewijzen dat hij het werk (op een bepaalde datum) heeft gecreëerd. Hiervoor kan bijvoorbeeld gebruikt worden gemaakt van het i-depot.
Waarde van het copyright teken
Het copyright teken © heeft in België geen juridische waarde of vereiste. Het plaatsen van dit teken op een werk creëert geen bijkomende rechten, noch is het noodzakelijk voor bescherming. Wel creëert het gebruik van het copyright teken samen met de naam van een persoon het wettelijk vermoeden dat die persoon de houder van de auteursrechten is (art. XI.170, tweede lid WER). Desalniettemin wordt het gebruik ervan aangeraden, vooral in een internationale context, om derden te informeren dat het werk auteursrechtelijk beschermd is en wie de rechthebbende is.
Wettelijk depot
Hoewel er geen registratieverplichting bestaat voor auteursrechtelijke bescherming, is er in België wel een systeem van wettelijk depot voor bepaalde publicaties. Volgens de wet van 8 april 1965 moeten uitgevers een exemplaar van elke in België gepubliceerde publicatie deponeren bij de Koninklijke Bibliotheek van België. Dit dient echter niet voor auteursrechtelijke bescherming maar voor het bewaren van het culturele erfgoed en voor bibliografische doeleinden.
3. Toepassingsdomeinen
3.1 Welke creaties worden er beschermd
Het auteursrecht beschermt een breed scala aan creatieve werken, waaronder maar niet beperkt tot:
- Literaire werken (boeken, artikelen, gedichten, etc.)
- Muzikale composities (met of zonder tekst)
- Dramatische werken en choreografieën
- Audiovisuele werken (films, tv-programma’s, etc.)
- Beeldende kunstwerken (schilderijen, beeldhouwwerken, tekeningen, etc.)
- Fotografische werken
- Architecturale werken
- Toegepaste kunst en design (meubels, kleding, gebruiksvoorwerpen, etc.)
- Software en computerprogramma’s
- Databanken
De lijst is niet exhaustief, aangezien nieuwe vormen van expressie kunnen ontstaan met technologische en culturele ontwikkelingen.
3.2 Wie kan bescherming inroepen
De maker van het werk (art. XI.170 WER)
Volgens artikel XI.170 WER is de auteur de natuurlijke persoon die het werk heeft gecreëerd. Een rechtspersoon (zoals een vennootschap, overheidsinstantie, vereniging etc.) kan dus nooit de oorspronkelijke auteur zijn van een werk. Wel kan de auteur zijn auteursrechtelijke vermogensrechten overdragen aan een rechtspersoon.
Na het overlijden van de auteur gaan de auteursrechten over op zijn erfgenamen of legatarissen.
Samenwerking tussen verschillende auteurs (artikel XI.168 en XI.169 WER)
Bij werken die tot stand komen door samenwerking van meerdere auteurs, maakt het Belgische recht onderscheid tussen:
- Ondeelbare medewerking (artikel XI.168 WER): Wanneer een werk door meerdere personen is gemaakt en hun bijdragen niet kunnen worden gescheiden, is er sprake van een werk van medeauteurschap. Het auteursrecht behoort dan gezamenlijk toe aan alle auteurs, die beslissingen over het werk in onderling overleg moeten nemen.
- Deelbare medewerking (artikel XI.169 WER): Wanneer een werk bestaat uit bijdragen die kunnen worden gescheiden, kan elke auteur zijn bijdrage afzonderlijk exploiteren, mits dit geen afbreuk doet aan het gezamenlijke werk.
Auteurswerken die tot stand komen in het kader van een dienstbetrekking of ter uitvoering van een bestelling (artikel XI.167 §3)
De omstandigheid dat een werk werd gecreëerd binnen een dienstbetrekking (zoals door een werknemer of ter uitvoering van een opdracht (zoals door een externe leverancier) doet geen afbreuk aan het principe dat het auteursrecht toekomt aan de auteur.
Wel kan onder bepaalde voorwaarden de werknemer zijn auteursrechten overdragen (middels een arbeidsovereenkomst of statuut) aan de werkgever, of kan de opdrachtnemer zijn auteursrechten overdragen aan de opdrachtgever.
Bijzondere regels m.b.t. audiovisuele werken (art. XI.179 en XI. 182 WER)
Voor audiovisuele werken gelden speciale regels vanwege het complexe en collaboratieve karakter ervan. Artikel XI.179 WER bepaalt dat de hoofdregisseur, de scenarioschrijver, de bewerker, de tekstschrijver, de grafisch ontwerper van animatiewerken en de componist van speciaal voor het werk gecomponeerde muziek geacht worden coauteurs te zijn
Artikel XI.182 WER introduceert een (weerlegbaar) vermoeden van overdracht van de audiovisuele exploitatierechten aan de producent om de commerciële exploitatie te vergemakkelijken.
3.3 Duur van het auteursrecht
In België is de duurtijd van het auteursrecht vastgesteld op 70 jaar na de dood van de auteur (post mortem auctoris), conform artikel XI.166 WER. Voor werken van medeauteurschap begint deze termijn te lopen vanaf de dood van de langstlevende coauteur.
Voor anonieme of pseudonieme werken waarvan de auteur niet bekend is, bedraagt de beschermingstermijn 70 jaar vanaf het moment dat het werk op rechtmatige wijze voor het publiek toegankelijk is gemaakt. Indien de identiteit van de auteur tijdens deze periode bekend wordt, geldt de standaardregel van 70 jaar na diens overlijden.
3.4 Niet beschermde creaties
Akten van de overheid (art. XI.172 WER)
Artikel XI.172 WER bepaalt uitdrukkelijk dat officiële akten van de overheid niet beschermd zijn door het auteursrecht. Dit omvat wetten, decreten, ordonnanties, rechterlijke uitspraken en andere officiële documenten van publieke autoriteiten. Deze uitzondering is gebaseerd op het principe dat dergelijke documenten vrij toegankelijk moeten zijn voor het publiek.
Werken die tot het publiek domein behoren
Werken waarvan de beschermingstermijn is verstreken, vallen in het publieke domein. Deze werken kunnen vrij worden gebruikt door eenieder, zonder toestemming te moeten vragen of vergoedingen te moeten betalen. Ook werken die expliciet door de auteur in het publieke domein zijn geplaatst (zoals onder CC0 licentie), vallen hieronder, hoewel de mogelijkheid om volledig afstand te doen van morele rechten in België betwist is.
4. Beschermingsomvang
4.1 Twee soorten rechten
Het Belgische auteursrecht kent twee categorieën van rechten toe aan de auteur: morele rechten en vermogensrechten. De morele rechten beschermen de persoonlijke band tussen de auteur en zijn werk, terwijl de vermogensrechten betrekking hebben op de economische exploitatie van het werk.
4.2 De morele rechten
De morele rechten zijn persoonlijkheidsrechten die onvervreemdbaar zijn en niet kunnen worden overgedragen. Zij omvatten:
- Het divulgatierecht (openbaarmakingsrecht): Het recht om te beslissen wanneer en hoe een werk voor het eerst openbaar wordt gemaakt.
- Het vaderschapsrecht (recht op naamsvermelding): Het recht om als auteur van het werk te worden erkend en vermeld.
- Het integriteiitsrecht (recht op eerbied): Het recht om zich te verzetten tegen elke wijziging, vervorming of mutilatie van het werk die de eer of reputatie van de auteur kan schaden.
Hoewel morele rechten niet volledig kunnen worden overgedragen, kan de auteur wel afstand doen van de uitoefening ervan in specifieke omstandigheden, mits deze afstand uitdrukkelijk en nauwkeurig omschreven is.
4.3 De vermogensrechten
Algemeen
De vermogensrechten geven de auteur het exclusieve recht om zijn werk economisch te exploiteren en om derden toe te staan of te verbieden bepaalde handelingen met betrekking tot zijn werk te verrichten. Deze rechten kunnen, in tegenstelling tot de morele rechten, wel worden overgedragen of in licentie gegeven.
Het reproductierecht
Het reproductierecht geeft de auteur het exclusieve recht om zijn werk te reproduceren of te laten reproduceren, in welke vorm of op welke drager dan ook. Dit omvat zowel directe als indirecte, tijdelijke of permanente, volledige of gedeeltelijke reproducties.
Dit recht dekt onder meer:
- Het maken van kopieën van boeken, tijdschriften of andere gedrukte materialen
- Het opnemen van muziek of video’s
- Het maken van fotokopieën
- Het digitaliseren van werken
- Het opslaan van werken in elektronische vorm (bv. op een computer, in de cloud)
Het reproductierecht omvat ook het recht om een werk te bewerken (het adaptatierecht) of te vertalen.
Het distributierecht
Het distributierecht geeft de auteur het exclusieve recht om exemplaren van zijn werk op de markt te brengen. Dit omvat onder meer:
- Het verkopen van gedrukte exemplaren van een roman in een boekwinkel
- Het verkopen van muziek op CD of vinylplaat in een muziekwinkel
- Het verkopen van films op DVD of Blu-ray in een grootwarenhuis
Het distributierecht wordt wel beperkt door een principe van communautaire uitputting. Na een eerste rechtmatige verkoop van een exemplaar van een werk in de Europese Economische Ruimte kan de auteur de verdere doorverkopen van dit werk binnen de EEU niet langer controleren.
De auteur behoudt wel steeds het recht om het verhuren of uitlenen van een werk te controleren.
Het publiek mededelingsrecht
Het publiek mededelingsrecht geeft de auteur het exclusieve recht om zijn werk mee te delen aan het publiek, in welke vorm dan ook. Dit omvat onder meer:
- Het uitzenden van werken via radio of televisie
- Het vertonen van films in bioscopen
- Het opvoeren van toneelstukken of muziekwerken
- Het tentoonstellen van kunstwerken
- Het beschikbaar stellen van werken op het internet (bv. via streaming of downloads)
Het begrip “mededeling aan het publiek” is door verschillende arresten van het Hof van Justitie breed geïnterpreteerd en omvat elke mededelingshandeling aan een publiek waarbij het kan gaan om een ‘nieuw publiek’ dan wel om het gebruik van een verschillende technische communicatiewijzen.
4.4 De uitzonderingen
Het Belgische auteursrecht voorziet in een aantal uitzonderingen op de exclusieve rechten van de auteur.
Enkele belangrijke uitzonderingen in het Belgische auteursrecht zijn:
- Citaatrecht : Het recht om korte fragmenten uit een werk te citeren voor kritiek, polemiek, onderwijs of in het kader van wetenschappelijke werkzaamheden, mits bronvermelding.
- Privékopie: De reproductie van werken voor privégebruik .
- Onderwijs en wetenschappelijk onderzoek : Diverse uitzonderingen voor educatieve en wetenschappelijke doeleinden.
- Parodie, pastiche en karikatuur: Het gebruik van bestaande werken voor parodie, pastiche of karikatuur, rekening houdend met de eerlijke gebruiken.
- Panoramavrijheid: De reproductie en mededeling aan het publiek van werken van beeldende, grafische of bouwkundige kunst die permanent in openbare plaatsen zijn geplaatst.
Voor een uitgebreid overzicht verwijzen we naar onze pagina waarop de uitzonderingen worden beschreven.
Bijzondere regels m.b.t. werken van beeldende kunst en portretten (art. XI.173 e.v. WER)
Voor werken van beeldende kunst en portretten gelden enkele bijzondere regels:
- Portretten (artikel XI.174 WER): Voor de reproductie of publieke mededeling van een portret is de toestemming vereist van zowel de geportretteerde persoon als de auteur van het portret. Dit beschermt het beeldrecht (recht op afbeelding) van de geportretteerde.
- Verkoop van materiële dragers (artikel XI.173 WER): De overdracht van het materiële object waarin een werk is belichaamd (bv. een schilderij of beeldhouwwerk) impliceert niet de overdracht van de auteursrechten. De koper van een kunstwerk verkrijgt dus geen auteursrechten, tenzij dit uitdrukkelijk is overeengekomen.
4.4 Het volgrecht
Het volgrecht (artikel XI.175-XI.178 WER) is een specifiek recht voor auteurs van originele kunstwerken, waardoor zij een percentage ontvangen van de verkoopprijs bij doorverkoop van hun werk. Het geldt alleen voor verkopen waarbij kunsthandelaars betrokken zijn en waarbij de verkoopprijs een bepaald minimum overschrijdt.
Dit recht is niet overdraagbaar tijdens het leven van de auteur en vervalt 70 jaar na diens overlijden. Het volgrecht is bedoeld om kunstenaars te laten meedelen in de waardestijging van hun werk op de kunstmarkt, ook nadat zij het materiële exemplaar hebben verkocht.
5. Overeenkomsten inzake vermogensrechten
5.1 Algemene regels
Het Belgische auteursrecht kent strenge regels voor overeenkomsten betreffende auteursrechten, met als doel de auteur te beschermen. Artikel XI.167 WER bepaalt dat:
- Overeenkomsten betreffende vermogensrechten schriftelijk moeten worden vastgelegd
- De draagwijdte van de overdracht van rechten restrictief wordt geïnterpreteerd ten gunste van de auteur
- Voor elke exploitatiewijze moeten de vergoeding, de reikwijdte en de duur uitdrukkelijk worden bepaald
Bovendien kan de auteur niet afstand doen van bepaalde rechten, zoals het recht op een billijke vergoeding of van toekomstige exploitatievormen die nog niet bekend zijn op het moment van de overeenkomst.
5.2 Regels voor exploitatiecontracten
Exploitatiecontracten zijn overeenkomsten waarbij een auteur toestemming geeft aan een derde (uitgever, producent, etc.) om zijn werk te exploiteren. Het Belgische recht bevat specifieke bepalingen voor dergelijke overeenkomsten:
- Passende en evenredige vergoeding
Auteurs hebben recht op een “passende en evenredige vergoeding” wanneer zij hun exclusieve rechten in licentie geven of overdragen. Dit verstevigt de onderhandelingspositie van auteurs aanzienlijk. - Transparantieverplichting
Exploitanten zijn nu verplicht om regelmatig en minstens eenmaal per jaar actuele, relevante en volledige informatie te verstrekken over de exploitatie van werken, met name: de exploitatiewijzen, alle gegenereerde inkomsten en de verschuldigde vergoedingen. Deze verhoogde transparantie stelt auteurs in staat beter te controleren of zij een eerlijk deel van de inkomsten ontvangen. - Bestsellerbepaling (succesclausule)
De zogenaamde “bestsellerbepaling” geeft auteurs het recht op een aanvullende, passende en billijke vergoeding wanneer de oorspronkelijk overeengekomen vergoeding onevenredig laag blijkt te zijn in verhouding tot alle latere relevante inkomsten uit de exploitatie. - Herroepingsrecht
Auteurs hebben en herroepingsrecht (of “use it or lose it”-bepaling) waarmee zij hun rechten geheel of gedeeltelijk kunnen intrekken als hun werk niet wordt geëxploiteerd. Dit recht kan worden uitgeoefend: na een redelijke termijn na het sluiten van de licentie of overdracht, of na een aanmaning waarbij een passende termijn wordt gegeven om het werk alsnog te exploiteren
5.3 Bijzondere regels
Voor bepaalde categorieën van werken of exploitatievormen gelden bijzondere regels:
- Audiovisuele werken (artikel XI.182-XI.183 WER): Vermoeden van overdracht van exploitatierechten aan de producent, behoudens andersluidende bepalingen.
- Computerprogramma’s (artikel XI.296 WER): Bij werken gemaakt door werknemers worden de vermogensrechten automatisch overgedragen aan de werkgever, tenzij anders overeengekomen.
- Databanken (artikel XI.186 WER): Bijzondere bepalingen voor de bescherming van databanken, inclusief een sui generis recht voor producenten.
5.4 Uitoefening van het auteursrecht door collectieve beheersorganisaties
Collectieve beheersorganisaties spelen een belangrijke rol in het beheer van auteursrechten in België. Deze organisaties, zoals SABAM (voor muziek en literaire werken), SOFAM (voor visuele kunsten) en SACD (voor audiovisuele werken), beheren de rechten van auteurs collectief en zorgen voor de inning en verdeling van vergoedingen.
Artikel XI.247-XI.273 WER regelt de oprichting, werking en controle van deze organisaties. Auteurs kunnen hun rechten vrijwillig overdragen aan een collectieve beheersorganisatie, die dan namens hen optreedt bij het verlenen van licenties en het innen van vergoedingen.
In bepaalde gevallen is collectief beheer verplicht, zoals voor het volgrecht, de vergoeding voor privékopie en reprografie, en kabeldoorgifte.
De collectieve beheersorganisaties staan onder toezicht van de Controledienst voor de beheersvennootschappen, die ressorteert onder de FOD Economie.
Conclusie
Het Belgische auteursrecht biedt een uitgebreid juridisch kader voor de bescherming van creatieve werken en de belangen van hun makers. De automatische bescherming zonder formaliteiten, de lange beschermingsduur en de dualiteit van morele en vermogensrechten vormen de hoekstenen van dit systeem.
Tegelijkertijd voorziet de wet in een evenwicht tussen de belangen van auteurs en die van de samenleving door middel van specifieke uitzonderingen en beperkingen. De strenge regels voor overeenkomsten inzake auteursrechten zijn bedoeld om auteurs te beschermen tegen ongunstige contractuele bepalingen.
