Uitzonderingen op het auteursrecht in België: wat is toegestaan zonder toestemming?

Het auteursrecht biedt auteurs een aantal exclusieve rechten op hun creaties, zoals het recht om het werk te reproduceren, te verspreiden en aan het publiek mee te delen. Deze handelingen kunnen in principe enkel gesteld worden dan met toestemming van de auteur (of de auteursrechthebbende).

Toch zijn er specifieke situaties waarin de gebruiker het recht heeft om auteursrechtelijk beschermde werken te gebruiken zonder voorafgaande toestemming van de rechthebbende. Dit zijn de uitzonderingen op het auteursrecht die soms ook wettelijke licenties worden genoemd. Als compensatie voor het bestaan ervan, heeft de wetgever voor bepaalde uitzonderingen wel een vergoedingsrecht voor de auteur ingevoerd.

Hieronder geven we een beknopt overzicht van de belangrijkste uitzonderingen op het auteursrecht in België, zoals vastgelegd in de artikelen XI.189 tot XI.192 van het Wetboek van Economisch Recht.

Algemene toepassingsvoorwaarden

Een aantal voorwaarden zijn van toepassing op de uitzonderingen:

1. Uitoefening van het divulgatierecht
   De meeste uitzonderingen gelden enkel voor werken “die op geoorloofde wijze zijn openbaar gemaakt“. Hiermee wordt verwezen naar het divulgatierecht, dat de auteur het recht geeft om te bepalen of en wanneer zijn werk wordt bekend gemaakt. Een werk kan pas onder een uitzonderingen gebruikt worden indien de auteur het werk al heeft vrijgegeven.
2. Gebruik uit legale bron
   Een uitzondering kan volgens het Hof van Justitie enkel toegepast worden op een werk dat uit een legale bron afkomstig is. Dit betekent dat het werk met toestemming van de rechthebbende is beschikbaar gesteld. Het gebruik van illegaal verkregen of verspreide werken kan dus nooit onder een uitzondering vallen.
3. Restrictieve interpretatie
   De uitzonderingen op het auteursrecht zijn in de wet limitatief opgesomd en dienen volgens het Hof van Justitie strikt te worden geïnterpreteerd. Een uitzondering kan dus niet naar analogie toegepast worden op gevallen die niet uitdrukkelijk in de wet zijn benoemd. Wel mag de uitzondering niet al te strikt worden gelezen; de nuttige werking van de uitzondering moet volgens het Hof van Justitie behouden blijven. Zeker wanneer de uitzondering een toepassing maakt van een grondrecht (denk aan de informatie- of expressievrijheid) dient de rechter volgens het Hof van Justitie een belangenafweging te maken met de rechten van de auteur.
4. Dwingend karakter van de uitzonderingen
   Alle uitzonderingen op het auteursrecht hebben in België een dwingend karakter (art. XI.193 WER). Dit betekent dat er contractueel niet van kan afgeweken worden. Zelfs als een overeenkomst (denk aan standaardlicentievoorwaarden) clausules bevat die het beroep op een uitzondering uitsluit, blijft de uitzondering van kracht en is deze clausule ongeldig.
5. De driestappentoets
   Een ingeroepen uitzondering moet voldoen aan de zogenaamde driestappentoets (art. XI.192/3 WER). Deze toets vereist dat de rechter moet nagaan of een ingeroepen uitzondering geen afbreuk doet aan de normale exploitatie van het werk en de wettelijke belangen van de rechthebbende niet onredelijk wordt geschaad.

De specifieke uitzonderingen

1. Citaatrecht

Het citeren van een auteursrechtelijk beschermd werk is toegestaan onder de volgende voorwaarden:

• Alle werken: Uit alle auteursrechtelijk beschermde werken kan worden geciteerd.
• Doel: Citeren kan enkel (i) ten behoeve van kritiek, polemiek, recensie of (ii) ten behoeve van onderwijs of in het kader van wetenschappelijk onderzoek. Gebruik voor commerciële doeleinden valt hier dus niet onder.
• Omvang: Het citaat moet beperkt zijn van omvang (een kort fragment uit een tekst). Een foto kan naargelang de context wel volledig ‘geciteerd’ worden.
• Eerlijke beroepsgebruiken: Een citaat moet deel uitmaken van een groter geheel naar waar het inhoudelijk terugkoppelt en is volgens het Hof van Justitie dus steeds van ondergeschikt belang. Gebruik van losse citaten valt hier dus niet onder.
• Bronvermelding: De bron en de naam van de auteur moeten duidelijk worden vermeld, tenzij dit onmogelijk blijkt.

2. Onderwijs en wetenschappelijk onderzoek

Voor onderwijs en onderzoek zijn bepaalde handelingen toegestaan:

• Geen winstgevende doelstelling: het gebruik onder deze uitzondering moet verantwoord zijn door de nagestreefde, niet-winstgevende doelstelling.
• Reproducties: Het is toegestaan om werken integraal te reproduceren (fotokopiëren, inscannen, afdrukken, downloaden etc.) ter illustratie bij onderwijs of voor wetenschappelijk onderzoek. Bladmuziek is evenwel uitgesloten.
• Mededelingen: Onderwijsinstellingen kunnen werken vertonen of afspelen (film, muziek, PowerPoint etc.) zowel binnen als buiten haar gebouwen.
• Digitale omgeving: Onderwijs- en wetenschappelijke instellingen kunnen werken online beschikbaar stellen aan studenten, onderzoekers en personeel via beveiligde digitale omgevingen.
• TDM: Onderzoeksorganisaties kunnen voor wetenschappelijk onderzoek aan tekst en datamining doen op werken waartoe zij rechtmatige toegang hebben.
• Kinderopvang: Instellingen voor kinderopvang kunnen werken gebruiken indien dit kadert binnen de pedagogische activiteiten.
• Bronvermelding: De bron en de naam van de auteur moeten duidelijk worden vermeld, tenzij dit onmogelijk blijkt.
• Vergoedingsrecht: Ter compensatie voor het bestaan van deze uitzondering hebben auteurs recht op een vergoeding. Deze vergoeding wordt geïnd door beheersvennootschap Reprobel en betreft een forfaitair bedrag per ingeschreven leerling/student.

3. Privégebruik

Kopieën maken voor privégebruik van auteursrechtelijk beschermde werken is toegestaan onder de volgende voorwaarden:

• Natuurlijke personen: Enkel fysieke personen kunnen deze uitzondering voor privédoeleinden toepassen. Rechtspersonen. Professioneel gebruik of gebruik door ondernemingen of overheden valt niet onder de uitzondering.
• Bladmuziek uitgesloten: Bladmuziek valt niet onder de uitzondering. Alle andere werken (muziek, film, foto, boeken etc.) mogen integraal worden gereproduceerd (downloaden, inscannen, kopiëren etc.)
• Vergoedingsrecht: Ter compensatie voor het bestaan van de privékopie uitzondering hebben auteurs recht op een vergoeding. Deze vergoeding wordt geïnd door beheersvennootschap Auvibel bij de fabrikanten en invoerders van apparaten en dragers die kennelijk gebruikt worden voor reproductie (tablets, gsm’s, blanco cd’s en dvd’s, externe harde schijven, etc.).

4. Fotokopiëren voor professionele doeleinden

Onder de zogenaamde reprografie uitzondering zijn de volgende handelingen toegestaan:

• Fotokopiëren: Enkel reproducties van papier naar papier vallen onder deze uitzondering. Afdrukken valt dus niet onder de uitzondering.
• Artikelen en korte fragmenten: Onder deze uitzondering kan een volledig artikel of een afbeelding van beeldende kunst (foto, tekening, schilderij etc.) integraal worden gefotokopieerd. Bij andere werken kan enkel een kort fragment worden gefotokopieerd. Bladmuziek is uitgesloten.
• Professioneel gebruik: Deze fotokopies kunnen enkel gemaakt worden door een eenmanszaak in het kader van professioneel activiteiten of door een rechtspersoon (bv, nv, overheidsinstelling) voor intern gebruik.
• Vergoedingsrecht: Ter compensatie voor het bestaan van de privékopie uitzondering hebben auteurs recht op een vergoeding. Deze vergoeding wordt geïnd door beheersvennootschap Reprobel bij diegenen die kopieën maken of een kopieerapparaat ter beschikking stellen van anderen.

5. Parodie, karikatuur en pastiche

Het gebruik van een beschermd werk in een parodie, karikatuur of pastiche is toegestaan, mits:

• Verschillen: Er moeten duidelijke verschillen zijn met het nagebootste werk. Het beschermde werk mag dus niet simpelweg gekopieerd worden. Dit betekent wel niet dat de parodie een eigen origineel karakter moet hebben.
• Humor of spot: De parodie moet aan humor doen of de spot drijven.
• Belangenafweging: Er moet een rechtvaardig evenwicht bestaan tussen de belangen van de auteur en de vrije meningsuiting van de maker van de parodie. Dit is volgens het Hof van Justitie bijvoorbeeld niet het geval bij discriminatie op grond van ras, huidskleur en etnische afstamming.
• Integriteitsrecht: In België wordt soms ook gesteld dat het moreel integriteitsrecht niet mag zijn geschonden en de parodie de eer of de goede naam van de auteur niet mag aantasten of zijn werk mag verminken.

6. Gebruik door erfgoedinstellingen

Erfgoedinstellingen hebben onder bepaalde voorwaarden het recht om werken te gebruiken

• Erfgoedinstelling: De begunstigden zijn voor het publiek toegankelijke bibliotheken, voor het publiek toegankelijke musea, archieven en instellingen voor cinematografisch of audio(visueel) erfgoed.
• Preservering: Erfgoedinstellingen mogen reproducties maken van werken indien dit gerechtvaardigd is door het voor de bewaring van het culturele en wetenschappelijke patrimonium gestelde doel (bv. behoud en restauratie)
• Toegang voor onderzoek of privéstudie: Erfgoedinstellingen mogen in hun gebouwen werken digitaal beschikbaar stellen via speciale terminals ten behoeve van personen die deze werken willen raadplegen voor onderzoek of privé-studie. Het moet wel gaan om werken die tot hun collectie behoren.
• Verweesde werken: Erfgoedinstellingen mogen bepaalde werken (gedrukte werken, fonogrammen, films, maar geen (losse) foto’s) waarvan de rechthebbende onbekend of onvindbaar is digitaliseren en online beschikbaar stellen. Het moet wel gaan om werken die tot hun collectie behoren. Zij dienen voorafgaandelijk wel een zorgvuldig onderzoek (diligent search) te hebben gedaan om het verweesd karakter van het werk vast te stellen.
• Out-of-commerce werken: Erfgoedinstellingen mogen werken die niet meer in de handel zijn voor niet-commerciële doeleinden gebruiken. Het moet wel gaan om werken die tot hun collectie behoren. Zij dienen hiervoor in eerste instantie een licentie (met een uitgebreid effect) te onderhandelen met een representatieve beheersvennootschap. Is een dergelijke beheersvennootschap niet aangesteld dan is gebruik onder een uitzondering toegestaan. Rechthebbenden kunnen wel opt-outen en hun werken niet onder dit regime laten vallen.

7. Actualiteitsverslaggeving

Ter vrijwaring van de pers- en informatievrijheid mogen onder bepaalde omstandigheden beschermde werken worden gebruikt:

• Actualiteitsverslaggeving: Het gebruik is toegestaan in een verslag over een actuele gebeurtenis. Er moet dus worden ingespeeld op de onmiddellijke actualiteit.
• Informatie: Het gebruik moet gebeuren met het oog op informatie en uit het oogpunt van voorlichting gerechtvaardigd zijn.
• Omvang: Werken van beeldende kunst mogen integraal worden gebruikt; van andere werken enkel korte fragmenten.
• Bronvermelding: De bron en de naam van de auteur moeten duidelijk worden vermeld, tenzij dit onmogelijk blijkt.

8. Panorama

Werken op publiek toegankelijke plaatsen kunnen onder de volgende omstandigheden worden gebruikt:

• Soort werken: Enkel werken van beeldende, grafische of bouwkundige kunst vallen onder deze uitzondering.
• Openbare plaats: Het moet gaat om werken die zijn gemaakt om permanent in een openbare plaats te worden gezet (kunst in private ruimtes of het interieur van gebouwen valt hier niet onder).
• Toegestaan gebruik: zowel reproducties (bv. een selfie of vakantiefoto nemen) en het online meedelen (bv. op sociale media ) valt onder de uitzondering. Het werk moet wel worden weergegeven zoals het zich op de openbare plaats bevindt (dus beperkt gebruikt van fotoshoppen of filters).

9. Ander toegestaan gebruik

Tot slot zijn er nog diverse andere handelingen die zijn toegestaan, zoals:

• Tijdelijke/technische reproducties: Reproducties die van tijdelijke aard zijn en bedoeld zijn om een technische doorgifte van een werk te realiseren vallen zijn toegestaan (bv. in een netwerk, cachegeheugen etc.).
• Omroeporganisaties: Omroeporganisaties mogen tijdelijke opnames maken van met eigen middelen gemakte werken.
• Gehandicapten: Werken mogen gebruikt worden ten behoeve van personen met een handicap. Er zijn specifieke bepalingen voor personen met een visuele handicap.
• Openbare tentoonstelling: Werken mogen worden gebruikt voor de aankondiging van een openbare tentoonstelling en openbare verkopen.
• Zorginstellingen: ziekenhuizen, instellingen van jeugd- en gehandicaptenzorg maar ook gevangenissen kunnen opnames maken van televisie-uitzendingen indien deze voorbehouden zijn voor het gebruik door personen in deze instellingen.
• TDM: Aanvullend aan de hierboven vermelde uitzondering voor tekst en datamining voor wetenschappelijk onderzoek is er ook een TDM uitzondering voor alle andere doeleinden (rechthebbenden kunnen via een opt-out het gebruik voor TDM wel voorbehouden)

Conclusie

Hoewel het auteursrecht auteurs uitgebreide bescherming biedt, zorgen deze wettelijke uitzonderingen voor een balans tussen de rechten van de auteurs en het algemeen belang. Het is essentieel voor gebruikers om zorgvuldig te evalueren of hun beoogde gebruik binnen een van deze uitzonderingen valt en of aan alle gestelde voorwaarden wordt voldaan om auteursrechtelijke inbreuken te voorkomen.